Tác hại của Clo còn dư trong nước sinh hoạt đối với sức khoẻ con người

Clo là một hóa chất thiết yếu trong xử lý nước, đóng vai trò quan trọng trong việc tiêu diệt vi khuẩn gây bệnh và duy trì khả năng khử trùng trong mạng lưới phân phối. Tuy nhiên, sự tồn dư của clo và sự hình thành các sản phẩm phụ khử trùng (DBPs) như Trihalomethanes (THMs) và Haloacetic Acids (HAAs) có thể gây ra những tác động tiêu cực đáng kể đến sức khỏe con người. Các tác hại bao gồm kích ứng da, tóc, ảnh hưởng đến hệ hô hấp, tiêu hóa, miễn dịch, và đặc biệt là tăng nguy cơ ung thư bàng quang, các vấn đề về sinh sản và dị tật bẩm sinh. Báo cáo này tổng hợp các tiêu chuẩn quốc gia và quốc tế về clo dư, phân tích chi tiết các tác hại sức khỏe, và đề xuất các phương pháp khử clo tồn dư an toàn, hiệu quả và tiết kiệm chi phí, từ các biện pháp đơn giản tại nhà đến các công nghệ lọc hiện đại. Mục tiêu là cung cấp thông tin đáng tin cậy, được kiểm chứng rõ ràng để người dân và các bên liên quan có thể đưa ra quyết định sáng suốt nhằm bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

Tại sao Clo lại có trong nước sinh hoạt?

Clo là gì và vai trò thiết yếu trong khử trùng nước

Clo (Chlorine) là một chất oxy hóa mạnh, thuộc nhóm halogen, thường được lưu trữ dưới dạng khí nén và hóa lỏng. Khi tác dụng với nước, clo tạo thành axit hypocloro (HOCl), một hợp chất có khả năng khử trùng cực mạnh. HOCl và ion hypochlorite (ClO-) là các dạng clo có sẵn được thêm vào nước để khử trùng.

Clo được ứng dụng rộng rãi và phổ biến trong xử lý nước cấp phục vụ sinh hoạt, sản xuất, khử trùng nước bể bơi, nước thải, cũng như trong chăn nuôi và nuôi trồng thủy sản. Lịch sử sử dụng clo trong lọc nước đã có hơn một thế kỷ, bắt đầu từ năm 1908, góp phần quan trọng trong việc kiểm soát các bệnh lây truyền qua đường nước.

Việc sử dụng clo trong xử lý nước mang lại nhiều lợi ích đáng kể. Nó dễ dàng khử mùi và các chất độc hại trong nước, mang lại hiệu quả khử trùng cao đối với nhiều loại vi khuẩn. Hơn nữa, clo là một hóa chất rẻ và dễ tìm, giúp phương pháp khử trùng này trở nên tiết kiệm và hiệu quả. Nếu được sử dụng đúng liều lượng và phương pháp, clo không gây hại cho sức khỏe.

Một đặc tính quan trọng của clo là khả năng để lại một lượng "clo dư" có lợi trong nước đã xử lý. Lượng clo dư này đóng vai trò như một lớp bảo vệ liên tục, ngăn chặn sự tái nhiễm khuẩn cho nguồn nước trong suốt quá trình phân phối và lưu trữ, đảm bảo nước an toàn đến tận vòi sử dụng. Khả năng duy trì mức khử trùng "dư" này trong hệ thống phân phối là một lợi thế không thể thay thế của clo, đặc biệt quan trọng đối với các hệ thống cấp nước cũ hoặc rộng lớn, nơi nguy cơ tái nhiễm khuẩn cao. Điều này giải thích tại sao clo vẫn là nền tảng của các hệ thống cấp nước công cộng trên toàn cầu, vì không có phương pháp khử trùng nào khác có thể cung cấp sự bảo vệ liên tục này cho đến tận điểm sử dụng.

Định nghĩa và cách nhận biết Clo dư trong nước

Clo dư là lượng clo còn lại trong nước máy, nước sinh hoạt sau một khoảng thời gian nhất định, tồn tại dưới dạng axit hypochlorous (HClO) và hypochlorite (ClO-). Khi clo dư phản ứng với các chất gây ô nhiễm trong nước, nó sẽ chuyển thành clo kết hợp, còn gọi là chloramine, làm giảm khả năng khử trùng của nước.

Cách nhận biết clo dư trong nước sinh hoạt khá đơn giản thông qua cảm quan: người sử dụng có thể ngửi thấy mùi đặc trưng của clo, một mùi nồng, hắc tương tự mùi nước trong bể bơi, khi sử dụng nước tại vòi.

Việc phát hiện clo dư bằng mùi cung cấp một cảnh báo sớm và dễ tiếp cận cho người tiêu dùng về sự hiện diện của clo trong nước. Tuy nhiên, chỉ dựa vào mùi không thể xác định chính xác nồng độ clo. Mặc dù mùi clo có thể cho thấy sự hiện diện của nó, nhưng ngay cả ở nồng độ an toàn, clo vẫn có thể có mùi. Do đó, để đánh giá chính xác chất lượng nước theo các tiêu chuẩn quy định và xác định liệu có cần thiết phải xử lý nước hay không, cần phải thực hiện các xét nghiệm định lượng bằng bộ test thử clo chuyên dụng hoặc phân tích trong phòng thí nghiệm. Điều này cho thấy sự khác biệt giữa nhận biết định tính và đo lường định lượng trong việc kiểm soát chất lượng nước.

Mục tiêu và phạm vi của bài viết

Bài viết này được biên soạn với mục tiêu cung cấp một cái nhìn toàn diện và chuyên sâu về tác hại của clo dư và các sản phẩm phụ khử trùng (DBPs) đối với sức khỏe con người. Đồng thời, bài viết sẽ tổng hợp và phân tích các phương pháp khử clo dư an toàn, hiệu quả và có chi phí thấp, dựa trên các nguồn thông tin uy tín và được kiểm chứng.

Phạm vi của bài viết bao gồm:

Đánh giá chi tiết các giải pháp xử lý nước tại nhà, từ các biện pháp truyền thống đơn giản đến việc sử dụng vật liệu và hóa chất phổ biến, và các công nghệ xử lý nước hiện đại, kèm theo phân tích về hiệu quả, độ an toàn và chi phí.

Phân tích các tiêu chuẩn về clo dư theo quy định của Bộ Y tế Việt Nam, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), và Cơ quan Bảo vệ Môi trường Hoa Kỳ (EPA).

Mô tả chi tiết cơ chế hình thành và các con đường phơi nhiễm với clo dư và DBPs.

Phân tích cụ thể các tác động tiêu cực của clo dư và DBPs lên các hệ cơ quan trong cơ thể con người, bao gồm da, tóc, hệ hô hấp, mắt, hệ tiêu hóa, hệ miễn dịch, và các nguy cơ gây ung thư, vấn đề sinh sản.

Tiêu chuẩn Clo dư trong nước sinh hoạt theo quy định quốc gia và quốc tế

Việc kiểm soát nồng độ clo dư trong nước sinh hoạt là vô cùng cần thiết để đảm bảo an toàn cho sức khỏe con người và hiệu quả khử trùng. Các tổ chức y tế và môi trường trên thế giới đã đưa ra các tiêu chuẩn cụ thể.

Tiêu chuẩn của Bộ Y tế Việt Nam (QCVN 01-1:2018/BYT và QCVN 6-1:2010/BYT)

Tại Việt Nam, Bộ Tài nguyên và Môi trường quy định nồng độ clo dư tối đa trong nước sinh hoạt là 1.0 mg/lít, với chỉ số an toàn nhất nằm trong khoảng 0.2 mg/lít.

Đối với nước phục vụ ăn uống và sinh hoạt, Bộ Y tế Việt Nam đã ban hành các quy chuẩn kỹ thuật quốc gia:

QCVN 01-1:2018/BYT (Quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về chất lượng nước sạch sử dụng cho mục đích sinh hoạt): Quy định hàm lượng clo dư là 0.3 - 0.5 mg/l (đây là chỉ tiêu bắt buộc kiểm soát mức A).
QCVN 6-1:2010/BYT (Quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về chất lượng nước uống trực tiếp): Cũng quy định nồng độ clo dư trong khoảng 0.3 - 0.5 mg/L.

Nồng độ clo quá thấp, dưới 0.2 mg/lít hoặc 1 ppm, có thể làm giảm khả năng khử trùng của nước, dẫn đến nguy cơ nước bị tái nhiễm khuẩn và xuất hiện rong, rêu, nấm mốc. Điều này đồng nghĩa với việc nước sẽ không còn khả năng tiêu diệt vi khuẩn xâm nhập, làm tăng nguy cơ lây bệnh.

Tuy nhiên, trên thực tế, nguồn nước máy ở Việt Nam có thể vượt quá ngưỡng tiêu chuẩn này đáng kể. Điều này xảy ra do các công ty cấp nước thường phải đưa clo vào với nồng độ cao hơn (ví dụ: 0.9-1.1 mg/L tại các nhà máy xử lý) để đảm bảo rằng lượng clo dư vẫn đủ (0.3-0.5 mg/L) ở các điểm cuối của mạng lưới phân phối nước rộng lớn. Khi nước di chuyển qua đường ống, clo sẽ dần bay hơi và phản ứng với các chất hữu cơ, làm giảm nồng độ của nó. Điều này dẫn đến một nghịch lý trong công tác khử trùng: để đảm bảo an toàn vi sinh vật ở mọi điểm trong hệ thống, nồng độ clo ban đầu phải cao, nhưng điều này lại tiềm ẩn nguy cơ phơi nhiễm cao hơn cho những hộ gia đình ở gần nguồn cung cấp. Do đó, các hộ gia đình sống gần nhà máy xử lý nước hoặc các tuyến ống chính có thể tiếp xúc với nồng độ clo dư và các sản phẩm phụ khử trùng cao hơn đáng kể. Việc nhận thức về sự biến động này là rất quan trọng để người dân có thể chủ động kiểm tra và xử lý nước tại nhà nếu cần thiết.

Khuyến nghị của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO)

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã thiết lập giá trị hướng dẫn cho clo trong nước uống là 5 mg/L, coi đây là nồng độ chấp nhận được cho việc tiêu thụ trọn đời của con người. WHO cũng lưu ý rằng giá trị này là "thận trọng" (conservative), vì các nghiên cứu được WHO xem xét không quan sát thấy bất kỳ tác dụng phụ nào từ clo trong nước uống ở các mức này.

Để khử trùng hiệu quả, WHO khuyến nghị nồng độ clo tự do dư phải đạt 0.5 mg/L sau ít nhất 30 phút tiếp xúc ở pH dưới 8.0. Nồng độ clo dư tối thiểu 0.2 mg/L nên được duy trì tại điểm cung cấp nước trong toàn bộ hệ thống phân phối.

Về các sản phẩm phụ khử trùng (DBPs), WHO cũng đã thiết lập các giá trị hướng dẫn cho một số loại, bao gồm trihalomethanes (THMs):

Bromodichloromethane: dưới 0.06 mg/L.
Bromoform: dưới 0.10 mg/L.
Chloroform: dưới 0.20 mg/L.
Dibromochloromethane: dưới 0.10 mg/L.

WHO nhấn mạnh mạnh mẽ rằng "nguy cơ sức khỏe từ các sản phẩm phụ này ở mức độ chúng xuất hiện trong nước uống là cực kỳ nhỏ so với các rủi ro liên quan đến việc khử trùng không đầy đủ". Do đó, việc khử trùng không bao giờ được thỏa hiệp trong nỗ lực kiểm soát các DBPs.

Quy định của Cơ quan Bảo vệ Môi trường Hoa Kỳ (EPA) và Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Hoa Kỳ (CDC)

Cơ quan Bảo vệ Môi trường Hoa Kỳ (EPA) và Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Hoa Kỳ (CDC) cũng có các quy định và khuyến nghị cụ thể về clo và các sản phẩm phụ khử trùng trong nước uống.

EPA: EPA thiết lập các giới hạn pháp lý cho hơn 90 chất gây ô nhiễm trong nước uống, bao gồm các quy tắc về mức độ vi khuẩn, chất khử trùng và sản phẩm phụ khử trùng trong nước máy công cộng. EPA đã đặt mức tối đa cho phép (MCL) đối với clo hoặc chloramine là 4 mg/L (hoặc 4 ppm) trong nước uống, coi đây là mức an toàn. Đối với các sản phẩm phụ khử trùng, EPA đã thiết lập mức ô nhiễm tối đa (MCLs) là 0.080 mg/L cho Tổng Trihalomethanes (TTHMs) và 0.060 mg/L cho Haloacetic Acids (HAA5) để bảo vệ sức khỏe cộng đồng.
CDC: CDC khẳng định rằng các mức clo và chloramine thấp được sử dụng trong nước máy không gây hại cho sức khỏe con người. CDC cũng ca ngợi việc khử trùng bằng clo trong nước uống là "một trong những tiến bộ y tế quan trọng nhất trong lịch sử Hoa Kỳ".

Các quy định này phản ánh sự cân bằng giữa việc đảm bảo an toàn vi sinh vật và giảm thiểu rủi ro từ các sản phẩm phụ hóa học. Mặc dù các tổ chức này công nhận nguy cơ tiềm ẩn từ DBPs ở nồng độ cao, nhưng họ đều ưu tiên việc khử trùng đầy đủ để ngăn chặn các bệnh lây truyền qua đường nước, vốn gây ra rủi ro sức khỏe lớn hơn nhiều.

Tác hại của Clo dư và các sản phẩm phụ khử trùng (DBPs) đối với sức khỏe con người

Mặc dù clo đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo an toàn vi sinh vật của nước, sự tồn dư của nó và các sản phẩm phụ hình thành trong quá trình khử trùng có thể gây ra nhiều tác động tiêu cực đến sức khỏe con người.

Cơ chế hình thành các sản phẩm phụ khử trùng (DBPs)

Các sản phẩm phụ khử trùng (DBPs) là các hợp chất hóa học hình thành khi chất khử trùng (trong trường hợp này là clo) phản ứng với các chất hữu cơ tự nhiên (NOM) có trong nước. NOM bao gồm các hợp chất humic và fulvic, thường có nguồn gốc từ thực vật phân hủy và các sinh vật khác trong các nguồn nước mặt như sông, hồ, suối.

Các yếu tố chính ảnh hưởng đến số lượng và nồng độ DBPs hình thành bao gồm:

Lượng clo sử dụng: Lượng clo càng nhiều, khả năng phản ứng và tạo DBP càng cao.
Hàm lượng chất hữu cơ trong nước: Nước có hàm lượng chất hữu cơ cao hơn (ví dụ: nước mặt) sẽ tạo ra nhiều DBPs hơn.
Thời gian tiếp xúc giữa chất hữu cơ và clo: Thời gian tiếp xúc càng lâu, phản ứng tạo DBP càng mạnh.
Độ axit (pH) của nước: pH của nước ảnh hưởng đến dạng tồn tại của clo (HOCl hay ClO-) và do đó ảnh hưởng đến tốc độ phản ứng tạo DBP.
Nhiệt độ nước: Nhiệt độ cao hơn thường thúc đẩy các phản ứng hóa học, bao gồm cả sự hình thành DBPs.

DBPs có thể xâm nhập vào cơ thể con người thông qua ba con đường chính:

Uống (Ingestion): Đây là con đường phơi nhiễm chính, thông qua việc uống nước và tiêu thụ thực phẩm được chế biến từ nước có chứa DBPs.
Hít phải (Inhalation): DBPs có thể bay hơi vào không khí trong nhà khi sử dụng nước máy cho các hoạt động như tắm, vòi sen, giặt giũ, hoặc đun sôi nước. Nước nóng thường giải phóng nhiều DBPs hơn vào không khí. Hơi nước trong quá trình tắm có thể chứa lượng clo và các sản phẩm phụ độc hại của clo tập trung cao.
Hấp thụ qua da (Dermal absorption): DBPs có thể được hấp thụ qua da khi tiếp xúc với nước bị ảnh hưởng, ví dụ khi tắm, bơi trong bể bơi có clo. Các nghiên cứu chỉ ra rằng việc hấp thụ qua da hoặc hít phải có thể dẫn đến nồng độ THMs trong máu cao hơn so với việc uống nước.

Tác động trực tiếp của Clo dư

Clo dư trong nước sinh hoạt, đặc biệt khi vượt quá mức cho phép, có thể gây ra nhiều tác động tiêu cực trực tiếp đến sức khỏe và chất lượng cuộc sống.

Da và tóc

Da: Clo dư có thể gây kích ứng da khi tiếp xúc trực tiếp, dẫn đến đỏ, ngứa, sưng và khó chịu. Da nhạy cảm có thể bị ảnh hưởng mạnh hơn. Tiếp xúc lâu dài với nồng độ clo cao có thể gây bỏng da, dẫn đến tình trạng da bong tróc, viêm nhiễm và tổn thương nặng hơn. Một số người có da mỏng, nhạy cảm dễ bị bong da, khô da, nứt nẻ hoặc dị ứng với clo. Tiếp xúc hàng ngày trong thời gian dài có thể bào mòn da, làm da yếu dần và dễ bắt nắng hơn, dẫn đến da bị sạm đi và xuất hiện các đốm đồi mồi do hình thành hắc sắc tố dưới da. Da sẽ lão hóa nhanh hơn, dễ kích ứng và dễ nhăn. Clo có thể rửa trôi lớp dầu tự nhiên bảo vệ da, khiến da khô và kích ứng cực độ.
Tóc: Clo có khả năng làm mất nước tự nhiên của tóc, gây khô và yếu, khiến tóc trở nên rối, khó quản lý và dễ gãy rụng. Clo là chất oxy hóa có tính tẩy rửa, sẽ tách dầu ra khỏi tóc, làm cho các biểu bì tóc thiếu sự kết dính, hậu quả là lớp vỏ ngoài của tóc không được bảo vệ, dễ dàng tách rời, tạo ra các đứt gãy. Tóc sẽ dần mất đi độ chắc khỏe và bóng mượt tự nhiên, dễ bị chẻ ngọn. Clo cũng gây khô da đầu, dễ dẫn đến gàu. Đối với tóc nhuộm, clo có thể làm màu tóc phai nhanh hơn.

Hệ hô hấp và mắt

Hệ hô hấp: Clo là chất kích thích phổi độc hại, có khả năng hòa tan trong nước ở mức độ trung bình, gây tổn thương cấp tính cho đường hô hấp trên và dưới. Ở nồng độ từ 1 đến 3 ppm, khí clo gây kích thích niêm mạc mắt và miệng. Ở mức 15 ppm, bắt đầu có các triệu chứng về phổi. Ở mức 430 ppm trong 30 phút, clo có thể gây tử vong. Các triệu chứng khi hít phải khí clo bao gồm kích ứng đường thở, thở khò khè, khó thở, đau họng, ho, tức ngực do bỏng kết mạc, cổ họng và phế quản. Nồng độ cao hơn có thể gây co thắt phế quản, tổn thương phổi thấp hơn và phù phổi chậm. Những người mắc bệnh hen suyễn hoặc các bệnh phổi mãn tính khác có thể nhạy cảm hơn với việc hít thở clo.
Mắt: Clo dư có thể gây kích ứng mặt, da, và mờ mắt. Tiếp xúc trực tiếp có thể gây kích ứng và tổn thương màng nhầy mắt, dẫn đến viêm nhiễm, chảy nước mắt và mất thị lực. Tiếp xúc lâu với mắt có thể gây tổn thương giác mạc và những hệ lụy khác.

Hệ tiêu hóa và miễn dịch

Khi uống nước có chứa clo, một số chất độc được gan, thận và hệ thống tiêu hóa lọc bỏ. Tuy nhiên, clo có thể tiêu diệt các vi khuẩn có lợi trong hệ tiêu hóa, nơi khoảng 70% quá trình miễn dịch của cơ thể hoạt động, làm tăng nguy cơ mắc các bệnh đường ruột. Nghiên cứu liên kết sự thiếu hụt vi khuẩn có lợi trong hệ tiêu hóa với nhiều bệnh lý khác nhau, bao gồm tiểu đường loại 2, béo phì, hội chứng ruột kích thích, ung thư đại trực tràng, và các bệnh tự miễn như hen suyễn và tự kỷ. Sức khỏe đường ruột kém cũng có thể dẫn đến đầy hơi, chướng bụng, đau bụng, táo bón và tiêu chảy.

Tác hại của các sản phẩm phụ khử trùng (DBPs)

Các sản phẩm phụ khử trùng (DBPs) là mối lo ngại lớn hơn về lâu dài, do khả năng tích lũy và gây ra các bệnh mãn tính.

Trihalomethanes (THMs)

Trihalomethanes (THMs) là nhóm sản phẩm phụ phổ biến nhất, hình thành khi clo phản ứng với các hợp chất hữu cơ tự nhiên (NOM), đặc biệt là các hợp chất humic và fulvic, có trong nước. Các loại THMs chính bao gồm chloroform (CHCl3), bromodichloromethane (BDCM), dibromochloromethane (DBCM) và bromoform (CHBr3).

Tác hại sức khỏe của THMs:

Ung thư: THMs được coi là chất gây ung thư ở người và động vật khi sử dụng nước nhiễm THMs. Đặc biệt, có bằng chứng dịch tễ học nhất quán về mối liên hệ giữa phơi nhiễm THMs lâu dài và tăng nguy cơ ung thư bàng quang, mặc dù bản chất nhân quả chưa hoàn toàn kết luận. Một nghiên cứu cho thấy những người sống trong khu vực có nồng độ THM 49 microgam/lít có nguy cơ ung thư bàng quang cao gấp đôi so với những người sử dụng nước có nồng độ THM 8 microgam/lít. Người uống nước khử trùng bằng clo tăng 35% nguy cơ ung thư, và người thường bơi trong hồ có nước khử trùng bằng clo tăng nguy cơ ung thư đến 57%.
Vấn đề sinh sản và phát triển: Phơi nhiễm THMs có thể gia tăng nguy cơ thai chậm tăng trưởng trong tử cung (IUGR), đặc biệt với nồng độ chloroform lớn hơn 10 μg/L. Phụ nữ mang thai phơi nhiễm THMs trên 100 μg/L có thể sinh em bé thiếu cân và trẻ sơ sinh nhỏ hơn so với tuổi thai. Ngoài ra, THMs cũng liên quan đến việc gia tăng các dị tật thần kinh trung ương, khuyết tật ống thần kinh, khuyết tật hở miệng, dị tật tim và các khiếm khuyết tim nặng khi người mẹ phơi nhiễm với mức THMs trên 80 μg/L.
Hệ thần kinh, gan, thận: THMs có thể gây rối loạn chức năng gan hoặc hệ thần kinh. Nghiên cứu cũng chỉ ra mối liên hệ giữa phơi nhiễm THMs lâu dài và nguy cơ bệnh thận mãn tính.
Hệ hô hấp: Phơi nhiễm THMs có liên quan đến nguy cơ hen suyễn cao hơn ở thanh thiếu niên, đặc biệt là ở những người đồng thời phơi nhiễm với khói thuốc lá. Nồng độ THMs tích tụ ngay trên bề mặt nước trong bể bơi có clo, khiến người bơi hít phải liên tục, đặc biệt là trong quá trình tập luyện kéo dài. Hơi nước hít vào khi tắm cũng chứa lượng clo và các sản phẩm phụ độc hại của clo tập trung cao.

Haloacetic Acids (HAAs)

Haloacetic acids (HAAs) là một nhóm các hợp chất hữu cơ chứa clo và/hoặc brom, thường hình thành khi nước uống được khử trùng bằng clo phản ứng với vật liệu thực vật tự nhiên có trong nước. Các loại HAAs phổ biến bao gồm monochloroacetic acid, dichloroacetic acid, trichloroacetic acid, monobromoacetic acid và dibromoacetic acid. EPA quy định mức ô nhiễm tối đa cho HAAs là 0.060 mg/L.

Tác hại sức khỏe của HAAs:

Ung thư: Các nghiên cứu cho thấy mối tương quan giữa phơi nhiễm HAAs lâu dài và tăng nguy cơ mắc một số loại ung thư, đặc biệt là ung thư bàng quang và đại trực tràng. Cơ quan Nghiên cứu Ung thư Quốc tế (IARC) phân loại một số HAAs là có thể gây ung thư cho con người.
Vấn đề sinh sản và phát triển: Nghiên cứu chỉ ra rằng HAAs có thể gây rủi ro cho sức khỏe sinh sản. Phụ nữ mang thai phơi nhiễm mức HAAs cao hơn có thể gặp tác động bất lợi đến sự phát triển của thai nhi, có khả năng dẫn đến cân nặng khi sinh thấp hoặc chậm phát triển ở trẻ em.
Tổn thương gan, thận và hệ thần kinh: HAAs có thể tích tụ trong cơ thể, gây ra tác động độc hại lên các cơ quan quan trọng. Phơi nhiễm kéo dài có liên quan đến tổn thương gan và thận, cũng như các tác động bất lợi lên hệ thần kinh, ảnh hưởng đến chức năng nhận thức và vận động.
Các đối tượng nhạy cảm: Phụ nữ mang thai, trẻ em, người già và những người có hệ miễn dịch suy yếu đặc biệt dễ bị tổn thương bởi tác hại của HAAs.

Các sản phẩm phụ khác (Bromat, Clorit, Clorat)

Ngoài THMs và HAAs, quá trình khử trùng nước còn có thể tạo ra các sản phẩm phụ khác cũng tiềm ẩn nguy cơ sức khỏe:

Bromat (Bromate): Được tạo ra khi các bromua tự nhiên phản ứng với các chất khử trùng khác nhau trong nước nguồn, ví dụ như khi ozone phản ứng với ion bromua. Bromat cũng có thể hình thành do hypochlorite bromat bị oxy hóa bởi ánh sáng mặt trời trong các bể chứa hoặc hồ chứa không che đậy. Lượng lớn bromat có thể gây ra các tác dụng phụ như nôn mửa, tiêu chảy, đau bụng, buồn nôn, các vấn đề về thận, hệ thần kinh và mất thính giác. QCVN 01-1:2018/BYT quy định giới hạn bromat là 10 µg/L.
Clorit (Chlorite) và Clorat (Chlorate): Các DBPs này hình thành khi clo dioxide được sử dụng để khử trùng và kiểm soát mùi vị của nước uống, cũng như để loại bỏ sắt, mangan và màu khỏi nước. Việc uống chlorite và clo dioxide, ngay cả ở liều lượng tương đối thấp, có thể làm tăng nguy cơ các vấn đề hô hấp, giảm khả năng vận chuyển oxy trong máu, ức chế sự phát triển của con người ở trẻ sơ sinh hoặc thai nhi, và kích ứng đường tiêu hóa. QCVN 01-1:2018/BYT quy định giới hạn clorit là 0.7 mg/L và clorat là 0.7 mg/L.

Tổng quan về mối liên hệ giữa DBPs và ung thư, các vấn đề sinh sản, hô hấp

Các nghiên cứu dịch tễ học đã chỉ ra mối liên hệ nhất quán giữa phơi nhiễm lâu dài với các sản phẩm phụ khử trùng, đặc biệt là THMs, với nguy cơ ung thư bàng quang. Tuy nhiên, bản chất nhân quả của mối liên hệ này vẫn chưa được kết luận rõ ràng. Bằng chứng về các loại ung thư khác còn chưa đủ hoặc không nhất quán.

Về các vấn đề sinh sản và phát triển, nhiều nghiên cứu đã được thực hiện để đánh giá tác động của DBPs lên chất lượng tinh trùng, thời gian mang thai, chu kỳ kinh nguyệt và các kết cục thai kỳ như sảy thai, chậm phát triển thai nhi, sinh non và dị tật bẩm sinh. Bằng chứng hiện tại cho thấy chỉ có những tác động nhỏ, chủ yếu lên các chỉ số tăng trưởng của thai nhi như cân nặng khi sinh thấp (SGA) khi phơi nhiễm cao trong thai kỳ.

Đối với sức khỏe hô hấp, các quần thể có mức độ phơi nhiễm cao với bể bơi, như nhân viên bể bơi và vận động viên bơi lội chuyên nghiệp, cho thấy tỷ lệ mắc các triệu chứng hô hấp và hen suyễn cao hơn. Tuy nhiên, hướng của mối liên hệ này và do đó, tính nhân quả, đặc biệt ở các vận động viên bơi lội chuyên nghiệp, vẫn chưa rõ ràng. Nghiên cứu sâu rộng đã tập trung vào nguy cơ hen suyễn, thở khò khè, chàm và các kết cục hô hấp khác ở trẻ em tham gia bơi lội. Các nghiên cứu ban đầu gợi ý mối liên hệ tích cực, trong khi các nghiên cứu lớn hơn sau đó không tìm thấy mối tương quan hoặc thậm chí cho thấy mối liên hệ bảo vệ.

Nhìn chung, mặc dù các nghiên cứu vẫn đang tiếp tục làm rõ mối liên hệ nhân quả, sự hiện diện của clo dư và các sản phẩm phụ khử trùng trong nước sinh hoạt là một yếu tố cần được quan tâm và kiểm soát để bảo vệ sức khỏe con người về lâu dài.

Các cách thức khử Clo tồn dư trong nước một cách an toàn, hiệu quả với chi phí thấp

Việc loại bỏ clo dư trong nước sinh hoạt là cần thiết để giảm thiểu các tác hại tiềm ẩn đối với sức khỏe. Có nhiều phương pháp khác nhau, từ đơn giản tại nhà đến các công nghệ hiện đại, với các mức độ hiệu quả, an toàn và chi phí khác nhau.

Các phương pháp truyền thống và đơn giản tại nhà

Các phương pháp này thường dựa trên tính chất dễ bay hơi của clo, phù hợp cho lượng nước nhỏ và có chi phí thấp.

Đun sôi nước

Cơ chế: Đun sôi là một trong những phương pháp đơn giản nhất để loại bỏ clo ra khỏi nước. Khi nước sôi, nhiệt độ cao làm bay hơi nước, và clo do có tính chất khí ở nhiệt độ phòng cũng sẽ bị đun nóng và thoát ra dưới dạng khí theo hơi nước.
Hiệu quả: Phương pháp này có thể loại bỏ clo trong khoảng 15-20 phút đun sôi. Tuy nhiên, hiệu quả đạt được sẽ tùy thuộc vào lượng clo dư có trong nước.
Hạn chế: Đây là cách làm tốn khá nhiều thời gian và công sức, cũng như chi phí năng lượng (điện/gas) để đun sôi lượng nước đủ dùng cho sinh hoạt hàng ngày. Quan trọng hơn, đun sôi nước không loại bỏ được chloramine (một hợp chất chứa clo và amoniac) , cũng như không loại bỏ được các kim loại nặng hoặc tạp chất khác. Để đảm bảo nguồn nước sạch và an toàn, các chuyên gia khuyến cáo nên đun sôi nước mỗi ngày và không để quá lâu.
Chi phí: Rất thấp, chỉ là chi phí năng lượng.

Để nước bay hơi tự nhiên (làm thoáng)

Cơ chế: Clo tồn tại ở dạng khí ở nhiệt độ thông thường, do đó nó dễ dàng bay hơi khỏi bề mặt nước.
Hiệu quả: Chỉ cần đổ nước có chứa clo vào thùng rộng và để thoáng ngoài không khí, clo sẽ tự thoát ra khỏi bề mặt nước dưới dạng khí. Quá trình này cần thời gian dài, ít nhất 24 giờ để đạt hiệu quả. Diện tích bề mặt nước càng lớn và mực nước càng nông, quá trình bay hơi càng diễn ra nhanh chóng.
Hạn chế: Phương pháp này tốn kém thời gian và không đảm bảo vệ sinh hoàn toàn cho nước uống. Nó cũng không hiệu quả đối với chloramine.
Chi phí: Rất thấp, không đáng kể.

Tạo thác nước

Cơ chế: Phương pháp này dựa trên tính chất dễ bay hơi của clo bằng cách tạo dòng nước có chứa clo dư chảy từ trên cao xuống hoặc đổ nước lặp đi lặp lại (khoảng 10 lần) từ thùng này sang thùng khác.
Hiệu quả: Cách làm này dễ thực hiện và có thể tăng tốc quá trình bay hơi clo so với để nước tĩnh.
Hạn chế: Chỉ áp dụng cho lượng nước ít và tốn sức lực.
Chi phí: Rất thấp, không đáng kể.

Phơi nắng

Cơ chế: Ánh sáng mặt trời, đặc biệt là tia UV, có thể phân hủy clo dư trong nước.
Hiệu quả: Để nước máy phơi dưới ánh nắng mặt trời từ hai đến ba ngày (thường hơn 48 giờ) có thể giúp clo trong nước bay hơi hết. Phương pháp này tương đối phổ biến và không bị hạn chế bởi vị trí hay không gian.
Hạn chế: Tốn thời gian, không hiệu quả với chloramine , và cần lưu ý mở nắp thùng chứa nước để clo thoát ra. Đối với nước sinh hoạt, nên thực hiện vào buổi chiều để tránh làm mất tác dụng khử trùng của clo quá nhanh.
Chi phí: Rất thấp, không đáng kể.

Sử dụng vật liệu và hóa chất phổ biến

Các phương pháp này thường hiệu quả hơn các cách truyền thống, nhưng cần lưu ý về liều lượng và tính an toàn.

Than hoạt tính

Cơ chế: Than hoạt tính là vật liệu chuyên dùng để loại bỏ clo trong nước nhờ cơ chế hấp phụ. Cấu tạo của than hoạt tính gồm vô số các lỗ xốp li ti trên bề mặt, khi tiếp xúc với nước, các phân tử clo và chloramine sẽ bị giữ lại bên trong, giúp nước được loại bỏ sạch clo và mùi hôi tanh do các hợp chất hữu cơ gây ra. Than hoạt tính khử clo tự do thành clorua và carbon dioxide, đồng thời phân hủy chloramine bằng phản ứng xúc tác tương đối chậm để tạo ra amoniac, nitơ và clorua.
Hiệu quả: Than hoạt tính được đánh giá cao về khả năng loại bỏ clo, chloramine, và các tạp chất hữu cơ, khử mùi, khử màu trong nước. Hiệu quả lọc rất tối ưu, đặc biệt với than hoạt tính có độ iodine cao (600-1100mg/g).
Chi phí:
- Mua vật liệu: Than hoạt tính lọc nước loại 1 có giá dao động từ 70.000 - 120.000 VNĐ/kg. Than gáo dừa Việt Nam có giá khoảng 22.000 - 90.000 VNĐ/kg tùy loại.
- Lõi lọc: Lõi lọc than hoạt tính có giá từ 77.333 VNĐ đến 117.000 VNĐ cho bộ lọc đơn giản. Các lõi lọc thay thế có giá từ 100.000 VNĐ đến 350.000 VNĐ tùy loại và vị trí trong máy lọc.
- Vận hành/Thay thế: Lõi lọc than hoạt tính cần được thay thế định kỳ, thường là 6-9 tháng một lần. Chi phí thay thế lõi lọc than hoạt tính số 1 là 180.000 VNĐ (6 tháng), lõi số 4 là 350.000 VNĐ (12 tháng).
An toàn: Than hoạt tính là vật liệu an toàn, không tạo ra hóa chất phụ trong quá trình lọc.

Sử dụng Vitamin C

Cơ chế: Vitamin C (axit ascorbic) có khả năng khử và trung hòa clo và chloramine trong nước một cách hiệu quả. Vitamin C phản ứng với các hợp chất clo, làm giảm lượng oxy hòa tan trong nước và đặc biệt không chứa độc tính.
Hiệu quả: Theo nghiên cứu của EPA, Vitamin C trung hòa clo nhanh và hiệu quả. Tỷ lệ sử dụng là khoảng 2.5 phần vitamin C có thể khử 1 phần clo trong nước. Một viên Vitamin C 500mg có thể khử clo cho 1000 lít nước (1 mét khối).
Chi phí: Vitamin C khá rẻ, khoảng 17.000 VNĐ/vỉ (10 viên) hoặc 35.000 VNĐ/hộp.
An toàn: Vitamin C không độc. Tuy nhiên, cần sử dụng đúng liều lượng để tránh làm giảm nồng độ pH trong nước, đặc biệt đối với nước nuôi cá. Cần bảo quản Vitamin C trong tủ lạnh để tránh bị phân hủy.

Sử dụng Sodium Thiosulfate

Cơ chế: Sodium Thiosulfate (Na2S2O3) là một hóa chất có khả năng khử clo dư thừa, thuốc trừ sâu và hóa chất tồn dư trong nước. Nó hoạt động như một chất khử clo hiệu quả bằng cách trung hòa clo dư thừa trong nước. Nếu nước chứa chloramine, sodium thiosulfate sẽ phá vỡ liên kết clo-amoniac, trung hòa clo.
Hiệu quả: Phương pháp này dễ dàng, an toàn và ít tốn kém để cân bằng nồng độ hóa chất. Nó cũng được sử dụng để khử độc xyanua hoặc như một hóa chất chống nấm.
Chi phí: Sodium Thiosulfate có giá khoảng 5.000 VNĐ/kg. Liều lượng khuyến nghị là pha 0.5 kg Hypo trong 2 lít nước, sử dụng 1 giọt/10 lít nước máy.
An toàn: Sodium Thiosulfate vô hại đối với tôm, cua, cá, thủy sinh vật, và hiếm khi có tác dụng phụ khi sử dụng đúng liều lượng. Tuy nhiên, cần tránh quá liều vì có thể gây độc cho cá, giảm oxy hòa tan. Cần lưu ý rằng Sodium Thiosulfate không có khả năng xử lý amoniac.

Các công nghệ xử lý nước hiện đại

Các công nghệ này thường mang lại hiệu quả cao hơn nhưng đòi hỏi chi phí đầu tư ban đầu lớn hơn.

Máy lọc nước RO (thẩm thấu ngược)

Cơ chế: Máy lọc nước RO (Reverse Osmosis) sử dụng màng lọc RO với các lỗ lọc siêu nhỏ (chỉ 0.0001 micron) để loại bỏ hầu hết các tạp chất có hại trong nước, bao gồm clo, chloramine, kim loại nặng, hóa chất, vi khuẩn, virus, và các chất rắn hòa tan. Hệ thống RO thường tích hợp các lõi lọc than hoạt tính ở giai đoạn tiền lọc để loại bỏ clo trước khi nước đi qua màng RO, bảo vệ màng khỏi bị oxy hóa.
Hiệu quả: Được đánh giá là phương pháp hiệu quả nhất trong việc xử lý nước sạch, loại bỏ đến 99.9% tạp chất gây hại. Nước sau lọc RO thường đạt tiêu chuẩn nước uống trực tiếp.
Chi phí: Cao hơn các phương pháp khác. Chi phí lắp đặt ban đầu cho hệ thống lọc tổng RO có thể từ 8.9 triệu đến 98 triệu VNĐ. Máy lọc nước RO gia đình có giá từ 3.99 triệu đến 7.99 triệu VNĐ. Chi phí thay thế màng RO khoảng 600.000 VNĐ sau 24-36 tháng.
An toàn: RO là công nghệ an toàn, không sử dụng hóa chất và không tạo ra sản phẩm phụ. Tuy nhiên, một nhược điểm là RO loại bỏ cả các khoáng chất có lợi trong nước.

Sử dụng đèn UV (tia cực tím)

Cơ chế: Tia cực tím (UV) trong thiết bị đèn UV giúp làm giảm nồng độ clo tự do và chloramine trong nước nhờ cường độ ánh sáng cao và bức xạ quang phổ rộng. Tia UV có bước sóng 185nm hiệu quả trong việc giảm clo dư, trong khi bước sóng từ 245 đến 365nm có thể loại bỏ chloramine. Tia UV phá vỡ cấu trúc DNA của vi khuẩn và virus, ngăn chặn khả năng sinh sôi và nhân lên của chúng.
Hiệu quả: Đèn UV là giải pháp khử trùng hiệu quả cho nước mà không cần bổ sung hóa chất. Hiệu suất diệt khuẩn của UV-C cao hơn 30-50% so với clo và gấp 5 lần so với ozone.
Chi phí: Mức đầu tư ban đầu cho đèn UV khá cao. Một bộ đèn UV diệt khuẩn 220W có giá 7.200.000 VNĐ. Các bộ đèn UV gia đình có giá từ 584.300 VNĐ đến hơn 2 triệu VNĐ tùy công suất.
An toàn: Tia UV là giải pháp diệt khuẩn thân thiện với môi trường, không gây tác dụng phụ, không tạo ra chất thải độc hại. Tuy nhiên, cần tránh tiếp xúc trực tiếp với tia UV vì có thể gây tổn thương da và mắt. Đèn UV chỉ phá vỡ các chất gây ô nhiễm hữu cơ chứ không loại bỏ chúng, và ít ảnh hưởng đến hóa chất và kim loại hòa tan.

Sục khí Ozone

Cơ chế: Ozone (O3) là một chất oxy hóa rất mạnh. Khi sục khí ozone trực tiếp vào nước, nó sẽ phá vỡ cấu trúc của clo và các chất hóa học khác thông qua phản ứng oxy hóa khử. Ozone cũng tiêu diệt các loại virus, vi khuẩn có hại bằng cách làm vỡ màng tế bào của chúng. Sau phản ứng, ozone nhanh chóng phân hủy trở lại thành oxy, không để lại sản phẩm phụ độc hại.
Hiệu quả: Ozone có khả năng khử mùi clo và các mùi khác hoàn toàn, đồng thời tiệt trùng và khử độc nguồn nước rất tốt. Hiệu quả diệt khuẩn của ozone mạnh hơn clo 600 lần và nhanh hơn clo 3000 lần.
Chi phí: Chi phí lắp đặt và vận hành máy ozone khá cao so với các phương pháp khác. Máy ozone khử trùng tại nhà có giá từ 1.650.000 VNĐ đến 4.500.000 VNĐ.
An toàn: Nước ozon hóa an toàn để uống, không tạo ra sản phẩm phụ hóa học. Tuy nhiên, ozone có mùi hắc và phơi nhiễm kéo dài có thể gây tổn thương đường hô hấp và mắt. Cần sử dụng máy trong môi trường kín để hạn chế ozone phân tán.

Đánh giá tổng quan về hiệu quả, an toàn và chi phí của các phương pháp

Việc lựa chọn phương pháp khử clo dư phụ thuộc vào nhu cầu sử dụng, mức độ ô nhiễm, và ngân sách. Bảng dưới đây tổng hợp đánh giá các phương pháp:

Phương pháp	Hiệu quả khử Clo/Chloramine	An toàn	Chi phí ban đầu	Chi phí vận hành/bảo trì	Phù hợp cho
Đun sôi	Khử Clo tốt, không khử Chloramine	An toàn, không hóa chất	Rất thấp	Trung bình (điện/gas)	Nước uống lượng nhỏ
Bay hơi tự nhiên	Khử Clo tốt, không khử Chloramine	An toàn, không hóa chất	Rất thấp	Rất thấp	Lượng nước nhỏ, cần thời gian dài
Tạo thác nước	Khử Clo tốt, không khử Chloramine	An toàn, không hóa chất	Rất thấp	Rất thấp	Lượng nước nhỏ, cần sức lực
Phơi nắng	Khử Clo tốt, không khử Chloramine	An toàn, không hóa chất	Rất thấp	Rất thấp	Lượng nước nhỏ, cần thời gian dài
Than hoạt tính	Khử Clo và Chloramine rất hiệu quả	An toàn, không tạo sản phẩm phụ	Thấp (lõi lọc)	Trung bình (thay lõi 6-9 tháng)	Nước uống, sinh hoạt gia đình
Vitamin C	Khử Clo và Chloramine hiệu quả	An toàn (nếu đúng liều)	Rất thấp (viên)	Rất thấp	Nước tắm, nuôi cá, lượng nhỏ
Sodium Thiosulfate	Khử Clo và Chloramine hiệu quả	An toàn (nuôi trồng thủy sản)	Rất thấp (bột)	Rất thấp	Nuôi cá, xử lý nước công nghiệp (không khuyến nghị cho nước sinh hoạt)
Máy lọc nước RO	Khử Clo, Chloramine và tạp chất rất cao (>99%)	Rất an toàn	Rất cao	Trung bình (thay lõi định kỳ)	Nước uống trực tiếp, sinh hoạt toàn nhà
Đèn UV	Khử Clo và Chloramine hiệu quả	An toàn, không hóa chất	Cao	Thấp (điện năng), thay bóng UV (1 năm)	Khử trùng bổ sung, giảm Clo (không loại bỏ tạp chất)
Sục khí Ozone	Khử Clo và Chloramine rất hiệu quả	An toàn (nếu đúng cách)	Cao	Trung bình (điện năng)	Khử mùi, diệt khuẩn, không loại bỏ tạp chất

Kết luận và Khuyến nghị

Clo là một chất khử trùng hiệu quả và tiết kiệm chi phí, đóng vai trò không thể thiếu trong việc cung cấp nước sạch và an toàn cho cộng đồng. Khả năng duy trì clo dư trong mạng lưới phân phối nước giúp ngăn chặn sự tái nhiễm khuẩn, một lợi ích mà các phương pháp khử trùng khác không có được. Tuy nhiên, sự tồn dư clo vượt quá ngưỡng cho phép và sự hình thành các sản phẩm phụ khử trùng (DBPs) như THMs và HAAs trong quá trình xử lý nước là những vấn đề sức khỏe đáng lo ngại. Các tác hại này bao gồm kích ứng da và tóc, ảnh hưởng đến hệ hô hấp, tiêu hóa, miễn dịch, và tiềm ẩn nguy cơ ung thư, các vấn đề về sinh sản.

Để giảm thiểu các rủi ro sức khỏe từ clo dư và DBPs, việc áp dụng các biện pháp khử clo tại nhà là cần thiết. Dựa trên phân tích về hiệu quả, an toàn và chi phí, các khuyến nghị sau được đưa ra:

Đối với nước uống và nấu ăn:
- Than hoạt tính: Đây là một lựa chọn cân bằng giữa hiệu quả và chi phí. Lõi lọc than hoạt tính hoặc bình lọc nước có chứa than hoạt tính có thể loại bỏ clo, chloramine và cải thiện mùi vị nước một cách hiệu quả với chi phí tương đối thấp và an toàn. Cần thay thế lõi lọc định kỳ theo khuyến cáo của nhà sản xuất (thường 6-9 tháng) để đảm bảo hiệu quả.
- Máy lọc nước RO: Đối với những gia đình mong muốn nguồn nước tinh khiết nhất để uống trực tiếp và có ngân sách cao hơn, hệ thống lọc RO là giải pháp tối ưu. Công nghệ RO loại bỏ hầu hết các tạp chất, bao gồm clo, chloramine, kim loại nặng và các DBPs, mang lại nguồn nước an toàn tuyệt đối.
- Đun sôi: Là phương pháp đơn giản và tiết kiệm nhất để loại bỏ clo tự do. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng đun sôi không loại bỏ được chloramine và các kim loại nặng, cũng như tốn thời gian và năng lượng cho lượng nước lớn.
Đối với nước sinh hoạt (tắm, giặt):
- Hệ thống lọc tổng đầu nguồn với than hoạt tính: Đây là giải pháp toàn diện nhất để bảo vệ sức khỏe cho cả gia đình khỏi clo dư và các tạp chất trong nước sinh hoạt hàng ngày. Hệ thống này lọc nước ngay từ đầu nguồn, đảm bảo nước sạch cho mọi hoạt động, từ tắm gội đến giặt giũ, giúp bảo vệ da, tóc và hệ hô hấp.
- Đèn UV (tia cực tím): Có thể được xem xét như một giải pháp bổ sung để diệt khuẩn và giảm clo/chloramine. Tuy nhiên, chi phí đầu tư ban đầu khá cao và đèn UV không loại bỏ được các tạp chất khác.
- Vitamin C: Có thể sử dụng để khử clo trong nước tắm hoặc nước nuôi cá với chi phí rất thấp. Tuy nhiên, cần lưu ý liều lượng để tránh làm thay đổi pH nước.
Lưu ý chung:
- Kiểm tra chất lượng nước định kỳ: Để đưa ra lựa chọn phù hợp nhất, người dân nên chủ động kiểm tra nồng độ clo dư và các chỉ tiêu chất lượng nước khác tại nhà hoặc thông qua các cơ quan kiểm định uy tín.
- Ưu tiên an toàn: Luôn ưu tiên các phương pháp đã được kiểm chứng về độ an toàn và tuân thủ đúng hướng dẫn sử dụng, đặc biệt khi sử dụng hóa chất hoặc các thiết bị công nghệ.
- Cân nhắc chi phí và hiệu quả: Tùy thuộc vào ngân sách và nhu cầu sử dụng, lựa chọn phương pháp tối ưu nhất để đảm bảo sức khỏe cho bản thân và gia đình.

Bằng cách hiểu rõ tác hại của clo dư và áp dụng các biện pháp xử lý phù hợp, người dân có thể chủ động bảo vệ sức khỏe khỏi những rủi ro tiềm ẩn từ nguồn nước sinh hoạt hàng ngày, đồng thời vẫn tận dụng được lợi ích thiết yếu của clo trong việc đảm bảo vệ sinh nguồn nước.